En 1918, el destacado poeta mexicano Enrique González Martínez lanzó el
libro “Tres grandes poetas belgas”. En dicha obra, introduce a los lectores a
tres poetas mediante un ensayo crítico y la traducción de una selección de sus
poemas.
Unos meses antes de la publicación, Enrique González ya había expresado
su admiración por estos poetas belgas durante una conferencia en el Museo
Nacional de México. Los poetas en cuestión son Mauricio Maeterlinck, Emilio
Verhaeren y Jorge Rodenbach, quienes formaban parte de un grupo de poetas
flamencos que se mudaron a París alrededor de 1900 y escribieron en francés. En
París, estos simbolistas crearon una fusión entre la lengua francesa y su
identidad flamenca, logrando un éxito internacional.
En 1915, Enrique González Martínez ya había publicado la antología
“Jardines de Francia”, en la cual tradujo
al español a más de cincuenta poetas francófanos, incluyendo a los tres belgas
mencionados.
¿Quiénes fueron estos exitosos escritores de la élite flamenca del siglo
XIX, todos ellos formados en un entorno de bilingüismo social? Esta conocida
“diglosia” buscaba asegurar un dominio perfecto del francés para la vida
pública e intelectual, mientras que el flamenco se utilizaba para la
camaradería y la interacción con las clases bajas.
Emilio Verhaeren nació en 1855 en Sint-Amands, en la
provincia de Amberes, y estudió Derecho en la Universidad de Lovaina. No
obstante, su carrera como abogado fue breve, ya que pronto obtó por dedicarse a
la escritura.
Aunque escribió novelas, obras de teatro y cuentos, y colaboró con
varias revistas, su major reconocimiento lo obtuvo por su poesía. A principios
del siglo XX, alcanzó gran fama y sus obras fueron traducidas a casi todos los
idiomas europeos.
Emilio
Verhaeren en un cuadro de 1907 del francés Georges Tribout / Emile Verhaeren op
een schilderij uit 1907 van de Fransman Georges Tribout.
En 1916, tras una conferencia en Rouen, intentó subir a un tren en movimiento
hacia París, pero sufrió una caída que resultó fatal.
Enrique González Martínez se sintió atraído por la poesía de Verhaeren debido
a su amor por el campo, contrastado con su profundo odio hacia la ciudad, que describía
como un monstruo apocalíptico devorador de la naturaleza.
Aunque Emilio Verhaeren no era muy conocido en Costa Rica, su muerte trágica
captó la atención de la prensa local. El diario “La Información” del 30 de
enero de 1917 comentó :
“No podemos creer que Verhaeren no sea conocido entre nosotros. Aquí se lee
mucho, muchísimo francés y quien lee francés y no ha leído a Verhaeren, no
tiene disculpa alguna”.
Gracias a las frecuentes traducciones de Verhaeren al español, cada vez
más amantes de la poesía pudieron descubrir las obras de este autor originario de
Amberes.
En junio de 1935, el actor belga Carlo Liten ofreció dos lecturas en el
Teatro Nacional de San José, para honrar su legado.
Mauricio Maeterlinck nació en 1862 en Gante (Flandes
Oriental), estudió derecho pero optó por ser escritor en lugar de abogado. Su obra más
célebre, “L'Oiseau bleu” (El pájaro azul), publicada en 1908, consolidó su fama
internacional y fue fundamental para que le otorgaran el Premio Nobel de
Literatura tres años después. En “L'Oiseau bleu”, Maeterlinck aborda la
búsqueda de la felicidad, relacionándola con un antiguo símbolo de los cuentos
de hadas chinos, el pájaro azul. La pieza fue un éxito global, presentándose en
ciudades como Moscú, Nueva York y París, y fue adaptada al cine varias veces, incluyendo una versión en 1940
por Walter Lang con Shirley Temple como protagonista, y otra en 1976 por George
Cukor, con actores como Elizabeth Taylor, Jane Fonda y Ava Gardner.
La primera traducción al español fue realizada por el costarricense Roberto
Brenes Mesén en 1912 (San José, Ediciones García Monge), y ha sido reeditada en
numerosas ocasiones por diferentes editoriales hispanoamericanos. La cuarta
edición, publicada en Buenos Aires por Losada en 1964, contó con la colaboración del dramaturgo
español Gregorio Martínez Sierra, quien introdujo la obra en España.
(foto : Casa del libro)
Entre otras obras importantes de Maeterlinck se encuentran : “Monna
Vanna” de 1902, traducida al español por el mexicano Balbino Dávalos, y
“Pelléas et Mélisande” de 1892, convertida en ópera por el compositor francés
Claude Debussy.
Aunque se le ofreció un puesto en la prestigiosa “Académie Française” a
cambio de renunciar a su nacionalidad belga, Maeterlinck declinó esta oferta.
Falleció en 1949 en su finca en Niza, en el sur de Francia, y el bulevar
frente a su residencia aún lleva su nombre.
Jorge Rodenbach nacido en 1855 en Tournai, en la provincia
de Hainaut, pasó su juventud en Gante, donde también estudió Derecho en la universidad
local. A pesar de su formación juridica, Rodenbach se dedicó a la escritura ,
destacándose como escritor, poeta, crítico y novelista de cuentos.
El escritor guatemalteco Ricardo Gómez Carrillo (hermano del más famoso
Enrique) lo describió como “el poeta del silencio” en el “Diario del Comercio” de
Costa Rica el 23 de septiembre de 1922, refiriéndose a él como un poeta emotivo
y melancólico fascinado por los paisajes solitarios de Flandes, con sus canales silenciosos, cisnes
y la calma del agua, que evocan música triste en sus versos.
Rodenbach alcanzó la fama con su novela simbólica de 1892,
"Bruges-la-Morte" (Brujas muertas), que narra la historia de un viudo
que encuentra consuelo en el laberinto de calles y canales de Brujas, donde
conoce a una joven bailarina que le recuerda a su difunta esposa, aunque su
relación acaba en tragedia.
Jorge
Rodenbach en una pintura de 1895 del francés Lucien Lévy-Dhurmer, expuesta en
el Museo de Orsay de París / Georges Rodenbach op een schilderij uit 1895 van
de Fransman Lucien Lévy-Dhurmer, te bewonderen in het Musée d’Orsay in Parijs (foto : Musée d'Orsay)
La novela fue adaptada al cine en 1915 por el director ruso Yevgeni
Bauer bajo el título “Sueños despiertos”, y en 1920, el compositor alemán Erich
Wolfgang Korngold creó una ópera basada en la novela llamada “Die tote Stadt”
(La ciudad muerta).
En 1956, el director argentino Hugo del Carril también se inspiró en la novela
para su película “Más allá del olvido”.
El poeta y narrador costarricense Gustavo Adolfo Chaves se inspiró en la
estructura de la novela para su libro “Diario de Finisterre” de 2014, donde, al
igual que en “Bruges-la-Morte”, la ciudad refleja las emociones del
protagonista.
Jorge Rodenbach falleció el día de Navidad de 1898 debido a una
apendicitis y está sepultado en el cementerio “Père Lachaise” de París.
Estos tres destacados poetas belgas formaban parte de un grupo de
escritores que posicionaron la literatura belga en el escenario internacional.
Escribieron en francés, a menudo sobre temas flamencos, lo que los diferenció
de la literatura francesa y los estableció como embajadores de la cultura belga
y flamenca en el extranjero. Emilio Verhaeren, cuyas colecciones de poesía y
obras de teatro han sido traducidas a 28 idiomas, sigue siendo una figura de referencia
en el ámbito literario. Jorge Rodenbach y Mauricio Maeterlinck trasladaron el
simbolismo de la poesía al ámbito de la novela y el teatro. Las traducciones de
sus obras al español especialmente las de Maeterlinck, han tenido mayor impacto
en España que en los países de América Central y del Sur. El teatro
"estático" de Maeterlinck fue una fuente de inspiración para
numerosos autores, entre ellos Federico García Lorca.
La traducción de “El pájaro azul” pudo haber servido en Costa Rica como
un medio para que escritores como Roberto Brenes Mesén, Joaquín García Monge y
otros modernistas costarricenses impulsaran cambios ideológicos, sociales y estéticos
en la sociedad de principios del siglo XX.
"La conferencia de Emilio Verhaeren”
de 1903, cuadro del belga Théo van Rysselberghe de la colección del Museo de
Bellas Artes de Gante. Emilio Verhaeren lee sus propios trabajos para algunos
amigos belgas y franceses. Sentado, a la derecha, Mauricio Maeterlinck. /
“De lezing van Emile Verhaeren” uit 1903, een schilderij van de Belg Théo van
Rysselberghe uit de collectie van het Museum voor Schone Kunsten van Gent.
Emile Verhaeren leest voor uit eigen werk voor enkele Belgische- en Franse
vrienden. Zittend, uiterst rechts Maurice Maeterlinck. (foto : Vlaamse
Kunstcollectie)
In 1918 werd door de belangrijke
Mexicaanse dichter Enrique González Martínez het boek “Tres grandes poetas
belgas” uitgebracht. Hierin worden drie dichters aan de lezer voorgesteld via
een kritisch essay, gevolgd door de vertaling van een selectie van hun
gedichten.
Enkele maanden voor de uitgave van
dit boek had Enrique González tijdens een conferentie in het Nationaal Museum
van Mexico reeds zijn bewondering uitgesproken voor deze Belgische dichters.
Het betreft Maurice Maeterlinck, Emile Verhaeren en Georges Rodenbach,
behorende tot een groep Vlaamse dichters die rond 1900 naar Parijs trokken en
die in het Frans schreven. In Parijs creëerden deze symbolisten een mengvorm
van Franse taal en Vlaamse identiteit wat hen veel succes zou opleveren in het
buitenland.
Reeds in 1915 publiceerde Enrique
González Martínez al de bloemlezing “Jardines de Francia”, waarin ruim vijftig
Franstalige dichters in het Spaans werden vertaald, waaronder de drie hierboven
vernoemde Belgen.
Wie waren deze succesvolle
schrijvers van de Vlaamse elite uit de 19de eeuw, die allen werden opgevoed in
de context van een sociale tweetaligheid ? Deze zogenaamde “diglossie” was
gericht op een perfecte taalbeheersing van het Frans voor het openbare en
intellectuele leven, en een functionele kennis van het Vlaams voor de
kameraadschap en omgang met de lagere standen.
Emile Verhaeren werd geboren in 1855 te Sint-Amands (provincie
Antwerpen) en studeerde rechten aan de Leuvense Universiteit. Hij zou zijn
beroep van advocaat echter niet lang uitoefenen want hij gaf al snel de
voorkeur aan een carrière als schrijver.
Hij schreef romans, toneelstukken
en kortverhalen, was medewerker van verscheidene tijdschriften maar is vooral
bekend omwille van zijn poëzie. In het begin van de twintigste eeuw beleeft hij
het toppunt van zijn roem, zijn bundels worden vertaald in de meeste Europese
talen.
Het
tweeluik “Les Campagnes hallucinées” (1893) en “Les Villes tentaculaires”
(1895) betekende de Europese doorbraak van Verhaeren. Beide dichtbundels werden
in het Nederlands vertaald door Stefaan van den Bremt onder de titel
“Hallucinerend platteland & Tentakelsteden” (2013, Leuven Uitgeverij P) / El
díptico “Les Campagnes hallucinées” (1893) y “Les Villes tentaculaires” (1895)
marcaron el avance europeo de Verhaeren. El segundo poemario
fue traducido al español por Pedro Alcarria Viera bajo el título “Las ciudades
tentaculares” (2022, Ediciones Vitruvio).
In 1916, na het geven van een
voordracht te Rouen, probeert hij om op de rijdende trein naar Parijs te
springen, komt hierbij ten val en overlijdt niet veel later.
Wat Enrique González Martínez in
de poëzie van Verhaeren aantrok, was diens voorliefde voor het platteland, die
hand in hand ging met zijn obsessieve haat tegen de stad, die was omgevormd tot
een soort apocalyptisch monster dat zijn tentakels uitstrekte om het platteland
op te slokken.
Alhoewel Emile Verhaeren in Costa
Rica niet zo bekend was, werd er aan zijn tragisch overlijden toch veel
aandacht besteed in de nationale pers. De krant “La Información” van 30 januari
1917 vermeldt hierover onder andere het
volgende :
“We kunnen niet geloven dat
Verhaeren bij ons niet bekend is. Hier lezen we veel, veel Frans en wie Frans
leest en Verhaeren niet heeft gelezen, heeft geen excuus”.
Door het feit dat Verhaeren
veelvuldig in het Spaans werd vertaald, ontdekten meer en meer poëzie
liefhebbers het werk van deze Antwerpenaar.
In juni 1935 werden in het
Nationaal Teater in San José twee voordrachten gegeven door de Belgische acteur
Carlo Liten van onder andere
verscheidene gedichten van Verhaeren.
Sinds 1927 rust Emile Verhaeren in zijn
praalgraf te Sint Amands aan de Schelde / Desde 1927, Emilio Verhaeren descansa
en su mausoleo de Sint Amands en el Escalda.
Maurice Maeterlinck werd geboren in 1862 te Gent (provincie
Oost-Vlaanderen). Ook hij studeerde rechten en prefereerde het beroep van
schrijver boven dat van advocaat. Zijn feeërieke toneelstuk “L’Oiseau bleu” (de
blauwe vogel) uit 1908 bevestigde zijn wereldfaam en was één van de
aanleidingen voor het toekennen van de Nobelprijs voor literatuur drie jaar
later.
In “L’Oiseau bleu” koppelt
Maeterlinck een enorm herkenbaar thema (de zoektocht naar geluk) aan een oud
chinees sprookjes-symbool, de blauwe vogel. Het toneelstuk was een succes en werd
wereldwijd gespeeld (onder andere in Moskou, New York en Parijs) en ook
verschillende keren verfilmd (onder andere in 1940 door de Amerikaan Walter
Lang met Shirley Temple in de hoofdrol en in 1976 door de Amerikaan George
Cukor, met een cast bestaande uit onder meer Elizabeth Taylor, Jane Fonda en
Ava Gardner).
Het boek werd voor het eerst in
het Spaans vertaald door de Costa Ricaanse professor, dichter en essayist
Roberto Brenes Mesén (San José, Ediciones García Monge, 1912). Die vertaling
werd talloze malen opnieuw uitgegeven bij verschillende Latijns-Amerikaanse
uitgeverijen. De vierde editie, gepubliceerd in Argentinië (Buenos Aires,
Losada, 1964) kreeg de medewerking van de Spaanse toneelschrijver Gregorio
Martínez Sierra die het boek in zijn land introduceerde.
(foto
: Le Soir illustré)
Andere belangrijke werken van
Maeterlinck zijn, naast enkele dichtbundels, het toneelstuk “Monna Vanna” uit
1902, vertaald in het Spaans door de Mexicaan Balbino Dávalos en “Pelléas et
Mélisande” uit 1892, door de Franse componist Claude Debussy getoonzet als
opera.
Maurice Maeterlinck kon lid worden
van de beroemde “Académie Française” op voorwaarde dat hij zijn Belgische nationaliteit zou opgeven om de
Franse te kunnen verkrijgen, wat hij altijd heeft geweigerd.
Hij overleed in 1949 in zijn landgoed
in Nice (Zuid-Frankrijk) en de boulevard voor dit kasteel draagt nog altijd
zijn naam.
Georges Rodenbach werd geboren in 1855 te Doornik (provincie
Henegouwen) maar bracht zijn jeugdjaren door in Gent waar ook hij rechten
studeerde aan de Universiteit van deze stad. Hij zou echter carrière maken als
schrijver, dichter, criticus en romanschrijver van korte verhalen.
De Guatemalteekse schrijver
Ricardo Gómez Carrillo (broer van de bekendere Enrique) noemde Rodenbach in de
Costa Ricaanse krant “Diario del Comercio” van 23 september 1922 de dichter van
de stilte. “Georges Rodenbach, de emotionele en melancholische dichter die
hield van de charme van de eenzame landschappen van het pittoreske Vlaanderen
die uitnodigen tot dromen, de stille kanalen,
de zwanen, de stilte en het water, de velden waarvan de mist zich
condenseert tot droevige muziek in de strofen van zijn dichter”.
Rodenbach kreeg bekendheid door
zijn roman uit 1892, “Bruges-la-Morte” (Het dode Brugge), een meesterwerk van
het symbolisme. Het vertelt het verhaal van een door verdriet overmand
weduwnaar die in Brugge troost vind in het labyrint van straatjes en grachten.
Dwalend op de klank van klokken en beiaard ontmoet hij een jonge danseres
waarin hij de herrijzenis van zijn vrouw ziet. Na verloop van tijd realiseert
hij zich dat hun relatie in een tragedie eindigt.
(foto : eBay)
In 1915 werd de roman door de
Russische regisseur Yevgeni Bauer verfilmd onder de titel “Daydreams”.
In 1920 gebruikte de Duitse
componist Erich Wolfgang Korngold de roman als basis voor zijn opera “Die tote
Stadt” (de dode stad).
In 1956 gebruikte de Argentijnse
regisseur Hugo del Carril de roman als basis voor zijn film “Más allá del
olvido” (Voorbij de vergetelheid).
De Costa Ricaanse dichter en verteller
Gustavo Adolfo Chaves werd door de structuur van de roman geïnspireerd voor
zijn boek “Diario de Finisterre” uit 2014. Bovendien wordt de stad in beide
romans de “emotionele spiegel” van het hoofdpersonage.
Georges Rodenbach overleed op
kerstdag 1898 ten gevolge van een blindedarmontsteking en ligt begraven op
kerkhof “Père Lachaise” te Parijs.
Deze drie grote Belgische dichters
behoorden tot een groep schrijvers die de Belgische literatuur op de
wereldkaart hebben gezet. Zij schreven in de Franse taal, vaak over Vlaamse
thema’s, wat hen onderscheidde van de Franse literatuur en wat van hen een
soort ambassadeurs van de Belgische en Vlaamse cultuur in het buitenland maakte.
Emile Verhaeren, wiens dichtbundels en theaterstukken werden vertaald in 28 verschillende
talen, blijft een literaire referentie in de wereld van de literatuur. Georges
Rodenbach en Maurice Maeterlinck brachten het symbolisme van de poëzie naar de
roman en het theater. De vertalingen van hun werken in het Spaans, en vooral
die van Maeterlinck, hebben meer invloed gehad in Spanje dan in de Centraal- en
Zuid-Amerikaanse landen. Het ‘statische” theater van Maeterlinck inspireerde
vele auteurs waaronder Federico García Lorca.
De vertaling van “L’Oiseau bleu” heeft in Costa
Rica mogelijk gefunctioneerd als een instrument voor de schrijvers Roberto
Brenes Mesén, Joaquín García Monge en
andere Costa Ricaanse modernisten om ideologische, sociale en esthetische
veranderingen binnen de samenleving aan het begin van de twintigste eeuw te
bevorderen en te bewerkstelligen.
Bronnen/Fuentes :
Diccionario histórico de la traducción en Hispanoamérica, Francisco
Lafarga & Luis Pegenaute, Iberoamericana Vervuert, 2013
La
réception de Verhaeren au Mexique, Diana Castilleja, Revue Belge de Philologie
et d’Histoire, 2018
Un
pájaro azul en Costa Rica:la función de la traducción de L’Oiseau bleu en la
Costa Rica de 1912, Francisco Javier Vargas Gómez, Universidad Nacional de
Costa Rica
Blog “Schrijversgewijs”, Vlaamse schrijvers 1830-heden
El busto de Rodenbach, Ricardo Gómez Carrillo, Diario
del Comercio, 23-09-1922
Maurice Maeterlinck, Elisabeth Leijnse, Encyclopedie
van de Vlaamse beweging, 2023
Website/sitio web Emile Verhaeren Museum https://emileverhaeren.be
El
conde Maeterlinck, un Nobel fascinado por la inteligencia de las flores que
inspiró a Debussy, Daniel Gigena, La Nación Argentina, 29-08-2022
Waarom het Emile Verhaeren Museum moet blijven. ‘In de
literaire wereld geldt het als een referentie’, Luc Devoldere, De Morgen,
30-05-2023
