JUAN LOOTS Y SU INFLUENCIA EN LA MÚSICA COSTA
RICANA
En el siglo XIX, los jóvenes aprendían a tocar
un instrumento gracias al vecino que les enseñaba, pero ni a uno ni a otro le
pasaba por la cabeza que aquello requería un estudio metódico ni mucho menos,
que llegara a convertirse en la actividad principal para ganarse la vida. La
única institución dedicada a la música en ese momento eran las bandas
militares, una parte del pequeñisimo ejército costarricense. Por lo tanto, estuvieron
íntimamente ligadas al desarrollo de la música en Costa Rica durante el siglo
XIX y la primera mitad del siglo XX.
No se puede escribir la historia de la música
de Costa Rica sin prestar atención a don Juan Loots. Este músico, compositor,
director y flautista belga, quién también tocaba oboe y clarinete, puede
considerarse el promotor de la educación musical. Antes de su arribo a Costa
Rica en 1907, ya existían compositores nacionales de importancia, como don Manuel
María Gutiérrez (autor del Himno Nacional) y don Rafael Cháves Torres (autor del
“Duelo de la Patria”), sin embargo fue don Juan Loots el primero en intentar
que la música, fuese más que una afición ocasional, y se convirtiera en una
carrera y una profesión.
El Maestro Juan Loots (Foto:Paginas Ilustradas, no. 158, 1907)
Don Juan Loots nació en Bruselas el 30 de junio
de 1875. Su padre, don Guillaume François Loots, fue tipógrafo y periodista, y
su madre, doña Adèle Marie Joséphine De Blaes, costurera de botas. Cuando Juan
tenía 9 años, sus padres se separaron y su matrimonio terminó. Estudió en el
Conservatorio Real de Música entre 1886 y 1895. Recibió el segundo premio de
solfeo en 1889 (con el profesor V.A. Bauvais) y un primer premio de flauta en
1895 (con el profesor Th. Anthoni). También estuvo inscrito en la teoría de la
armonía.
Entre tanto, don Loots también cumplió el
servicio militar. El 6 de octubre de 1891 ingresó en el Regimiento de los
Carabineros y luego de su formación militar formó parte de la banda de este
regimiento. Al mismo tiempo, tocaba en “orquestas ocasionales” en Bruselas y en
otras ciudades de Bélgica. En 1904 se incorporó a la famosa orquesta del Teatro
Real de la Moneda.
Tras la muerte del compositor don Rafael Cháves
Torres en 1907, el gobierno de Costa Rica buscaba un nuevo Director General de
las bandas militares. El ministro plenipotenciario en Bruselas, don Manuel
María de Peralta y Alfaro, se puso en contacto con don Loots para este puesto,
quien, sin embargo, ya había recibido una propuesta para irse a trabajar a
Nápoles (Italia). El músico decidió venir a Costa Rica principalmente aconsejado
por su médico ya que el señor padecía de serios ataques de asma que se le empeoraban
con el húmedo clima de Bruselas, especialmente en el invierno. Maestro Loots
creyó que el clima del trópico le haría soportar mejor su padecimiento de asma.
Sin embargo, la fría y lluviosa ciudad de San José no era el soleado paraíso
tropical que esperaba encontrarse.
Don Loots firmó su contrato con el gobierno del
presidente don Cleto González Víquez el 10 de abril de 1907 y fue presentado a
los músicos de la banda de San José el 25 de mayo. Tuvo que recurrir a un
intérprete porque aún no hablaba español. Después de presentarse, les pidió que
tocaran algo. Don Roberto Cantillano Vindas, uno de los músicos presentes,
quien además era flautista como don Loots, recuerda que bajo la batuta de don
Alfredo Morales tocaron una pieza de Verdi y una marcha militar. Don Loots
escuchó con atención y, al final, para sorpresa de todos, aplaudió.
El maestro Loots se dedicó de inmediato a
mejorar la técnica de ciertos músicos que no habían tenido la oportunidad de
estudiar en el extranjero. Le esperaban muchas otras tareas: renovar y reparar
los instrumentos, mantener un repertorio moderno muy variado y hacer más
atractiva la profesión de músico. La mayoría de los músicos tenían alguna otra
ocupación principal de la que podían vivir, por lo que hacer música era solo
una actividad de ocio para ellos. Los numerosos ensayos y representaciones,
casi gratuitos, eran por lo tanto a menudo excesivos, por lo que había
cancelaciones regulares, justo antes de los conciertos. Para evitarlo, don
Loots pidió aumentar los sueldos e introducir una pensión para los músicos.
El maestro Loots fundó la Escuela de Música
Militar en 1909 para mejorar la formación de los músicos. El objetivo era por
un lado formar a los jóvenes y por otro lado colocarlos en las bandas de música
después de sus estudios. La escuela no fue realmente un éxito. Los aprendices
de las provincias tenían que trasladarse a la capital. Así, creció el número de
estudiantes de la banda San José, pero se redujo a más de la mitad en las otras
bandas en Cartago, Heredia, Alajuela y Liberia.
En 1910, en honor del nuevo presidente, don
Loots compuso una marcha titulada “Viva Ricardo Jiménez”, que fue su única obra
escrita en Costa Rica.
En 1912 se casó con doña Marie Antoinette
Aumart, una francesa radicada en Costa Rica que era propietaria de dos hoteles en
la capital: Hotel San José y Hotel Washington. Así don Loots siguió el ejemplo
de su hermana doña Diliana Adèle Françoise, siete años mayor y que también
estaba casada con un francés.
Hotel Washington (Foto:chrisyo04)
El maestro Loots también era buen amigo de su
compatriota don Aristides Romain. Fue él quien, como general del ejército
costarricense, presentó por primera vez a don Loots a la banda militar. Todos
los domingos en la noche, ambos se reunían para cenar con sus respectivas
esposas. El general Romain se había casado con doña Micaela Mora Montes de Oca,
una dama de alto linaje y bisnieta del ex presidente don Juan Rafael Mora. En
su amplía mansión, el General Romain sirvió una cena estilo francés con platería
comprada en París y con todos los detalles que se encontraban en esos tiempos
en los mejores restaurantes de la Ciudad Luz.
En setiembre de 1914, a pesar de su asma
crónica, don Loots regresó a Bélgica con don Romain para servir a su tierra
natal durante la Primera Guerra Mundial. El maestro Loots fue asignado a un destacamento
militar en Amberes que, tras la caída de esta ciudad, se retiró a la costa
belga. El frío que venía del Mar del Norte ciertamente no favoreció la frágil
salud de don Loots. Gracias a la compañía del general Romain ambos pudieron
escapar de las garras alemanas, se refugiaron en Francia y después de un tiempo
de espera, lograron viajar desde Avonmouth (Inglaterra) hasta Puerto Limón, el 22 de febrero de 1915 en el barco
“Barranca”, adonde arribaron el 11 de marzo.
El estallido de la Primera Guerra Mundial
también afectó a la economía costarricense, y este hecho repercutió directamente
en los ingresos fiscales. Como resultado, en 1915 los salarios de los empleados
públicos, y por tanto también de los músicos, menguaron en un 33%. Se cuenta
que el maestro Loots incluso prestó de su propio dinero para mantener a algunos
de los músicos. La crisis continuó por varios años. También se redujo el
presupuesto de la Escuela Militar de Música. Así volvieron los mismos problemas
que ya existían cuando llegó en 1907: sin dinero para la compra de repertorios
y nuevos instrumentos, bajos salarios y por tanto músicos desmotivados.
Por razones de salud, el maestro Loots renunció
a su cargo de director general de bandas musicales en 1920 y se centró en un
nuevo objetivo: fundar una orquesta sinfónica. A pesar de algunos intentos
dignos de crédito, no lo consiguió. Él preparó el ambiente para el futuro
establecimiento de una orquesta sinfónica nacional y con esta idea muchos
músicos también se sintieron motivados para comenzar a componer.
El maestro Loots fallece el 2 de agosto de 1929
y está enterrado, junto con su esposa, en el “Cementerio General” de San José.
Su buen amigo, el general Aristides Romain, también encontró allí su lugar de
descanso final.
La labor que hizo don Loots durante su estadía
de 22 años en Costa Rica fue de incalculable importancia. Sabía que solo se
puede llegar a la cima con una educación sólida. Durante los años que estuvo a
cargo de las bandas militares en Costa Rica, estas se reorganizaron, profesionalizaron
y se incrementó el nivel de desempeño. Amplió el repertorio, intentó mejorar la
situación económica de los músicos y fundó la primera escuela de música del
país. También introdujo “la música como profesión” en el país.
El maestro Juan Loots era un profesional,
conocía de lleno su oficio, y formó, entre otras cosas, a dos flautistas que tendrían
un papel fundamental en la posterior Orquesta Sinfónica Nacional: su mejor
alumno, don Roberto Cantillano Vindas, a quien el maestro Loots dejó su flauta
de plata y don Juan de Dios Pérez. Ambos se convirtieron en maestros de muchos
futuros talentos.
La flauta Louis Lot de Juan Loots/De Louis Lot fluit van Jan Loots
JAN LOOTS EN ZIJN INVLOED OP DE COSTA RICAANSE
MUZIEK
In de 19de eeuw
leerden jongeren een instrument bespelen dankzij de buurman die hen lesgaf. Het
kwam niet bij hen op dat er een degelijke opleiding voor nodig was en dat een instrument bespelen wel eens iets
kon zijn waarmee je later je brood zou kunnen verdienen. De enige instelling
die zich in die tijd met muziek bezighield, waren de militaire muziekkorpsen,
een onderdeel van het kleine Costa Ricaanse leger, die zodoende nauw verbonden waren
met de ontwikkeling van de muziek in Costa Rica gedurende de 19de en
de eerste helft van de 20ste eeuw.
Men kan daarom geen geschiedenis schrijven van de muziek van Costa Rica zonder aandacht
te besteden aan Jan Loots. Deze Belgische muzikant, componist, dirigent en
fluitist, die ook hobo en klarinet speelde, kan worden beschouwd als de
promotor van het muziekonderwijs. Uiteraard waren er voor zijn aankomst in
Costa Rica in 1907 al belangrijke nationale componisten geweest, zoals Manuel
María Gutiérrez (auteur van het nationale volkslied) en Rafael Cháves Torres
(auteur van “Duelo de la Patria”) maar het was Jan Loots die als eerste benadrukte
om van muziek een carrière en een beroep te maken.
Jan Loots (Foto:El Espectador no. 8, 1929)
Jan Loots werd geboren te Brussel
op 30 juni 1875. Zijn vader, Guillaume François Loots, was een typograaf en
journalist, zijn moeder, Adèle Marie Joséphine De Blaes, een naaister van
laarzen. Toen Jan 9 jaar was, gingen zijn ouders uit elkaar en was hun huwelijk
teneinde. Hij studeerde aan het Koninklijk Muziek Conservatorium tussen 1886 en
1895. Hij behaalde de tweede prijs in solfège in 1889 (bij professor V.A.
Bauvais) en een eerste prijs fluit in 1895 (bij professor Th. Anthoni). Hij was
ook ingeschreven in harmonie theorie.
Tussendoor vervulde Jan Loots ook
de militaire dienstplicht. Op 6 oktober 1891 kwam hij terecht in het Regiment
van de Karabiniers en na zijn militaire opleiding maakte hij deel uit van het
muziekkorps van dit regiment. Tegelijkertijd speelde hij nog mee in
“gelegenheidsorkesten” in Brussel en in andere steden in België. In 1904 trad
hij toe tot het beroemde orkest van de Koninklijke Muntschouwburg.
Na de dood van componist Rafael
Cháves Torres in 1907 was de regering van Costa Rica op zoek naar een nieuwe
Algemene Directeur van de militaire muziekkorpsen. Gevolmachtigd minister te Brussel, Manuel
María de Peralta y Alfaro, contacteerde voor deze functie Jan Loots die echter
al een voorstel had ontvangen om in Napels (Italië) te gaan werken. De muzikant
besloot, voornamelijk op advies van zijn arts, om toch maar naar Costa Rica te
komen. Hij leed immers aan ernstige astma-aanvallen die verslechterden door het
vochtige klimaat van Brussel, vooral in de winter. Jan Loots geloofde dat hij
door het tropische klimaat beter zou kunnen omgaan met zijn astma. De koude en
regenachtige stad San José zou echter niet het zonnige tropische paradijs worden
dat hij verwachtte.
Jan Loots tekende op 10 april
1907 zijn contract met de regering van president Cleto González Víquez en hij
werd op 25 mei voorgesteld aan de musici van het korps van San José. Hij moest
hij zich tot een tolk wenden omdat hij nog geen Spaans sprak. Nadat hij
zichzelf had voorgesteld, vroeg hij hen iets te spelen. Roberto Cantillano
Vindas, een van de aanwezige muzikanten, die ook fluitist was zoals Loots,
herinnert zich dat ze onder leiding van Alfredo Morales een stuk van Verdi en
een militaire mars speelden. Loots luisterde aandachtig en klapte ten slotte,
tot ieders verbazing, in zijn handen.
Jan Loots legde zich onmiddellijk
toe op het verbeteren van de techniek van bepaalde musici die niet de kans
hadden gekregen om in het buitenland te studeren. Nog vele andere taken stonden
hem te wachten : het hernieuwen en repareren van de instrumenten, het in stand
houden van een goed gevarieerd modern repertoire en het beroep van muzikant aantrekkelijker
maken. De meeste musici hadden een
ander hoofdberoep waarvan ze konden leven en zodoende was het musiceren alleen
maar een vrijetijdsbesteding voor hen. De vele repetities en optredens, bijna
gratis, waren er dan ook vaak te veel aan, zodat er regelmatig afzeggingen
waren, vlak voor de concerten. Om dit te vermijden vroeg Jan Loots om de
salarissen te verhogen en om pensioen voor
musici in te voeren.
Een militair muziekkorps voor de ingang van het Asilo Chapuí (een psychiatrisch ziekenhuis) 1922 / Banda Militar en la entrada del Asilo Chapuí, 1922 (Foto: Manuel Gómez Miralles)
Om de opleiding van de musici te
verbeteren, richtte Jan Loots in 1909 de Militaire Muziekschool op. Het doel
was enerzijds om jongeren op te leiden en anderzijds om deze dan na de studie
te plaatsen in de muziekkorpsen. De
school was niet echt een succes. De leerlingen moesten uit de provincies naar
de hoofdstad verhuizen. Zodoende groeide het aantal leerlingen in het
muziekkorps van San José maar verminderde het aantal met meer dan de helft in
de andere korpsen van Cartago, Heredia, Alajuela en Liberia.
In 1910 schreef Loots, tere ere van de nieuwe president, een mars met de titel "Viva Ricardo Jiménez", zijn enigste werk dat in Costa Rica werd geschreven.
In 1910 schreef Loots, tere ere van de nieuwe president, een mars met de titel "Viva Ricardo Jiménez", zijn enigste werk dat in Costa Rica werd geschreven.
In 1912 trouwde hij met Marie
Antoinette Aumart, een Franse vrouw die in Costa Rica woonde en eigenares was
van twee hotels in de hoofdstad : Hotel San José en Hotel Washington. Zo volgde
Jan Loots het voorbeeld van zijn zeven jaar oudere zus Diliana Adèle Françoise
die ook gehuwd was met een Fransman.
Jan Loots was ook goed bevriend
met zijn landgenoot Aristides Romain. Het was hij die, als generaal van het
Costa Ricaanse leger zijnde, Jan Loots voor het eerst voorstelde aan het militaire muziekkorps. Elke zondagavond
kwamen beiden met hun respectievelijke echtgenotes samen voor het diner.
Generaal Romain was getrouwd met Micaela Mora Montes de Oca, een dame van hoge
afkomst en de achterkleindochter van ex-president Juan Rafael Mora. In zijn
ruime herenhuis serveerde de generaal Romain een diner in Franse stijl, met
bestek dat in Parijs was gekocht en met alle details die men in die tijd in de
beste restaurants van de Lichtstad kon vinden.
In september 1914 keerde Loots,
ondanks zijn chronische astma, samen met Romain terug naar België om zijn
vaderland te dienen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Loots werd ingedeeld bij
een militair detachement in Antwerpen dat, na de val van deze stad, zich
terugtrok aan de Belgische kust. De kilte die uit de Noordzee kwam, was zeker
niet bevorderlijk voor de zwakke gezondheid van Loots. Dankzij het gezelschap
van generaal Romain konden ze beiden uit de Duitse klauwen ontsnappen, zochten
ze hun toevlucht in Frankrijk en slaagden ze erin om op 22 februari 1915 met
het schip “Barranca” vanuit Avonmouth (Engeland) naar Puerto Limon te reizen
waar ze op 11 maart aankwamen.
Door de uitbraak van de Eerste
Wereldoorlog werd ook de Costa Ricaanse economie aangetast, en dit feit had een
directe impact op de belastinginkomsten. Zodoende daalden in 1915 de salarissen
van het overheidspersoneel, en dus ook van de muzikanten, met 33%. Er wordt
gezegd dat Loots zelfs eigen geld leende aan een aantal muzikanten om hen te
ondersteunen. De crisis duurde meerdere jaren.
Ook het budget van de Militaire Muziek School werd verminderd. Zodoende
keerden dezelfde problemen weer die er al waren bij zijn aankomst in 1907 :
geen geld voor de aankoop van repertoires en nieuwe instrumenten, lage
salarissen en daardoor ongemotiveerde muzikanten.
Wegens gezondheidsredenen legde
Loots in 1920 zijn functie van directeur-generaal van muziekkorpsen neer en
richtte zich op een nieuw doel : het oprichten van een symfonisch orkest.
Ondanks enkele verdienstelijke pogingen zou hij daar niet in slagen. Hij
bereidde daarmee wel de omgeving voor op een toekomstige oprichting van een
nationaal symfonisch orkest en met dit idee werden ook veel musici gemotiveerd om
te beginnen componeren.
Jan Loots overleed op 2 augustus
1929 en ligt, samen met zijn vrouw, begraven op het “Cementerio General” in San
José. Ook zijn goede vriend generaal
Aristides Romain heeft daar zijn laatste rustplaats gevonden.
Het werk dat Jan Loots tijdens
zijn verblijf van 22 jaar in Costa Rica verrichtte is van onschatbaar belang.
Hij wist dat je alleen maar de top kan bereiken door een degelijke opleiding.
Gedurende de jaren dat hij de leiding had over de militaire muziekkorpsen in
Costa Rica, werden deze gereorganiseerd, geprofessionaliseerd en verhoogde het
prestatieniveau. Hij breidde het repertoire uit, probeerde de financiële
toestand van de muzikanten te verbeteren en richtte de eerste muziekschool van
het land op. Door hem werd ook “muziek als beroep” geïntroduceerd in het land.
Jan Loots was een professional,
hij kende zijn vak door en door, en leidde, onder andere, twee fluitisten
op die voor dit instrument een
wezenlijke rol zouden gaan spelen in het latere Nationaal Symfonisch Orkest : zijn beste leerling, Roberto Cantillano
Vindas, aan wie Loots zijn zilveren fluit naliet en Juan de Dios Perez. Beiden
werden de leraars van vele toekomstige talenten.
(Foto:Historia de la influencia extranjera en el desenvolvimiento educacional y cientifico de Costa Rica)
Bronnen/Fuentes:
Costa
Rica y Bélgica, 150 años. Costa Rica en België 150 jaar, Victor Valembois
Juan
Loots y la música en Costa Rica, Carlos Porras
Juan
Loots y las bandas de música militar, Ludmila Svatek
De
las fanfarrias a las salas de concierto. Música en Costa Rica (1840-1940),
María Clara Vargas Cullell
Armonías
de antaño, La Nación, Laura Quesada
Costa
Rica en el siglo XX Tomo I, Eugenio
Rodríguez Vega
A
brief Overview of the Music in Costa
Rica, Dr. Norman A. Gamboa
Historia
de la influencia extranjera en el desenvolvimiento educacional y cientifico de Costa
Rica, Luis Felipe González
Roberto
Cantillano Vindas:compositor,director y flautista domingueño, La Retreta Año I,
No. 3, Gabriel Goñi Dondi
Flutes,
Flautists & Makers, Andrew Fairley
La
Orquesta Sinfónica Nacional, Virginia Zúñiga Tristán
La
figura de Juan Loots de Blaes, El Espectador No. 8, 1929, Antonio Zelaya, Lic.
Jorge Calzada
Bibliotheek
Koninklijk Muziek Conservatorium, Olivia Wahnon de Oliveira
Elementos
de Turismo. Teoría, clasificación y actividad, Renato Quesada Castro
Café
para el gusto exigente. Publicidad y consumo de café en Costa Rica 1900-1930,
Patricia Vega Jiménez
