A
principios de este año se cumplieron 75 años que falleció la doctora Daisy
Fallas Bolaños en el hospital “San Juan de Dios” de San José, que luego pondría
su nombre a un salón. En 1942 se convirtió en la segunda mujer admitida en el
Colegio de Médicos Cirujanos de Costa Rica (la primera fue la doctora Isabel
Calderón en 1923). Doña Daisy se especializó en enfermedades de mujeres y
niños, lo que le resultó muy útil durante el comienzo de la Segunda Guerra
Mundial cuando trabajó como interna en el Hospital Universitario San Pedro de
Bruselas.
Doctora/Dokter Daisy
Fallas Bolaños (foto : La Tribuna)
Doña
Daisy Fallas nació el 9 de junio de 1911 en Aserrí (ubicado en el cantón del
mismo nombre en la provincia de San José). Era hija de don Agustín Fallas
Badilla y doña Tulia Bolaños Quesada y tenía dos hermanos y cinco hermanas. Su
padre era farmacéutico y experto bacteriólogo, aunque sin titulación académica.
Su hermano, don Sergio Fallas Badilla, egresado de la Universidad Católica de
Lovaina, era un médico muy popular en Puntarenas y estaba casado con la ciudadana
belga señora Yvonne Van Dyck Demot.
Después
de completar su primera educación en la capital, doña Daisy obtuvo una
licenciatura con distinción del “Colegio Superior de Señoritas” en 1928. En
abril del año siguiente, ella y su hermana doña Alicia fueron a la Universidad Libre
de Bruselas para estudiar medicina. Al hacerlo, siguió los pasos de su primo don
Marcial Fallas Díaz, quien había completado con éxito allí sus estudios de
medicina en 1927.
En
1939, doña Daisy hizo lo mismo y se graduó con un doctorado en medicina y cirugía.
Luego trabajó como pasante en el Hospital Reina Astrid de Ixelles y en el
Hospital de la Universidad de San Pedro de Bruselas. Cuando las tropas alemanas
invadieron Bélgica en mayo de 1940, ya era demasiado tarde para regresar a
Costa Rica y doña Daisy viviría aislada durante más de un año. En él seguía el
juramento hipocrático que había hecho al obtener su título de médico, sirviendo
como voluntaria en los hospitales de urgencia de la Cruz Roja en Bruselas,
incluído el ya mencionado Hospital de San Pedro.
Hospital Universitario de San Pedro en 1935 / Universitair Ziekenhuis
Sint-Pieter in 1935 (foto : Le Patriot Illustré)
Mientras
tanto, su familia en Costa Rica intentó en vano tener noticias de ella desde el
inicio de la Segunda Guerra Mundial. Ni doña Daisy ni los demás estudiantes
costarricenses fueron devueltos a París a tiempo por el Cónsul General de Costa
Rica en Francia, don Luis Dobles Segreda. Podría haber guiado a su familia a
lugares más seguros. En 1914, el marqués Manuel María Peralta había logrado
concentrar a todos los costarricenses en París al inicio de la Primera Guerra
Mundial.
En
1941, Daisy quiso regresar a su país natal, pero era más fácil decirlo que
hacerlo. Después de todo, la conquista alemana de Europa aseguró que los
últimos puertos libres estuvieran en Portugal. Esto significaba que para llegar
hasta allí había que emprender un viaje de casi dos mil kilómetros, pasando directamente
por Francia, por los Pirineos y por España hasta llegar a Portugal. Existía un
temor constante de ser arrestado por los gendarmes del mariscal Philippe
Pétain, el jefe del régimen francés de Vichy que colaboraba con los nazis, la
“Feldpolizei” (un servicio de policía militar alemán) o la “Guardia Civil”
española. Aunque España fue neutral durante la Segunda Guerra Mundial, encarceló
a muchos refugiados en campos de concentración.
Para
ayudar a los refugiados, la resistencia belga, entre otras, creó redes de
escape, de las cuales la línea Comet fue
la más conocida. No hay información disponible sobre qué ruta o línea de escape
podría haber utilizado doña Daisy Fallas. Hay pocas posibilidades de que se
tratara de la línea Comet porque se concentraba principalmente en la
repatriación de pilotos y soldados ingleses. Es posible que doña Daisy
conociera a la fundadora de esta línea, doña Andrée (Dédée) de Jongh, ya que
ambas trabajaban como enfermeras en Bruselas en la Cruz Roja.
Según
don Agustín (su hermano menor), doña Daisy siguió intentando regresar a Costa
Rica, pero cada vez que llegaba a la frontera francesa la devolvían. Después de
todo, era necesario tener los documentos correctos para pasar los distintos
controles fronterizos. Finalmente logró cruzar Francia, España y Portugal por
tierra (en parte en tren, en parte a pie). En Lisboa, doña Daisy estuvo a cargo
de su prima doña Yvonne Fallas Van Dyck, casada con el cónsul general de Costa
Rica en Portugal, el belga don Clément Dumoulin. El viaje había pasado factura
a su salud y se quedó con su prima durante un mes para recuperar fuerzas.
Gracias
al apoyo del gobierno del presidente Calderón Guardia, que liberó 1.400 dólares
para la compra de cuatro billetes en un viaje de Lisboa a Nueva York en barco
de la “American Export Lines”; además de doña Daisy, otros tres compatriotas
suyos en los Estados Unidos. Además de los becados don Rodrigo Gómez y don Carlos
Gamboa, también está doña Lola Castegnaro (pianista y compositora que actuaba
en París durante el estallido de la Segunda Guerra Mundial). Algunas fuentes
mencionan que doña Daisy Fallas fue canjeada en Lisboa por prisioneros de
guerra de los países del Eje, pero no hemos encontrado confirmación de ello.
Doctora
Daisy llegó a Nueva York, ciudad desconocida para ella, un miércoles 24 de
septiembre de 1941. Afortunadamente, fue atendida por su compatriota doña Solange
Zelaya Adam, casada con el ingeniero don Miguel Villegas Granados, quien ocupó
un importante cargo en los ferrocarriles de Nueva York. Doña Daisy pasó un año
visitando los principales hospitales y centros de salud de Estados Unidos,
principalmente clínicas pediátricas, para recopilar información científica y
adquirir aún más experiencia. A bordo del vapor “Jamaica”, doña Daisy regresó a
su país natal en junio de 1942, después de más de trece años.
Ella
recibió una beca para estudiar micología tropical de la Escuela de Medicina
Tropical en San Juan, Puerto Rico, la cual quería ganar más fama en Centro y
Sudamérica. Sin embargo, tuvo que regresar temprano a Costa Rica para recibir
tratamiento contra el cáncer. Luego continuó el tratamiento postoperatorio en
el Memorial Hospital de Estados Unidos. En 1948, se le diagnosticó una
metástasis pulmonar que finalmente resultaría fatal. Doña Daisy Fallas Bolaños
falleció en San José el 15 de enero de 1949.
Doctora/Dokter Daisy Fallas Bolaños (foto : La Prensa Libre)
Dokter/Doctora Daisy Fallas Bolaños (foto : La Prensa Libre)
Begin dit jaar was het 75 jaar geleden dat dokter
Daisy Fallas Bolaños overleed in het hospitaal “San Juan de Dios” in San José
dat later een hal naar haar zou vernoemen. In 1942 werd zij als tweede vrouw
ooit opgenomen in het College van artsen en chirurgen van Costa Rica (de eerste
was dokter Isabel Calderón in 1923). Ze was gespecialiseerd in vrouwen- en
kinderziekten wat haar goed van pas kwam tijdens het begin van de tweede
wereldoorlog toen ze als stagiaire werkzaam was in het Universitair Hospitaal Sint-Pieters
in Brussel.
Daisy Fallas werd geboren op 9 juni 1911 in Aserrí (gelegen in het gelijknamig kanton in de provincie
San José). Zij was de dochter van Agustín Fallas Badilla en Tulia Bolaños
Quesada en had nog twee broers en vijf zussen.
Haar vader was een apotheker en een deskundig bacterioloog, evenwel zonder
academische graad. Diens broer, Sergio Fallas Badilla, afgestudeerd aan de
Katholieke Universiteit Leuven was een zeer populaire dokter in Puntarenas en
gehuwd met de belgische Yvonne Van Dyck Demot.
Na voltooiing van een eerste opleiding in de
hoofdstad behaalde Daisy in 1928 een bachelor met onderscheiding aan het
“Colegio Superior de Señoritas”. In
april van het daarop volgende jaar trok ze, samen met haar zus Alicia, naar de
Vrije Universiteit Brussel om geneeskunde te studeren. Daarmee trad ze in de
voetsporen van haar neef Marcial Fallas
Diaz die daar in 1927 zijn studies als medicus succesvol had beëindigd.
In 1939 deed Daisy hetzelfde en studeerde af met
een doctoraat in de geneeskunde en chirurgie. Daarna werkte ze als stagiaire in
het Koningin Astrid ziekenhuis te Elsene en in het Universitair
Sint-Pietershospitaal te Brussel. Toen in mei 1940 de Duitse troepen België
binnenvielen was het te laat om terug te keren naar Costa Rica en zou Daisy
meer dan een jaar in een isolement leven. Daarin volgde ze haar eed van
Hippocrates die ze had afgelegd bij het behalen van haar medische graad door
als vrijwilligster te dienen in de noodziekenhuizen van het Rode Kruis in
Brussel waaronder het reeds vernoemde Sint-Pietershospitaal.
Zijvleugel van het nieuwe Sint-Pieters Hospitaal
in 1935 / Ala lateral del nuevo Hospital de San Pedro en 1935 (foto:Sergyssels)
Ondertussen probeerde haar familie in Costa Rica,
sinds het begin van de Tweede Wereldoorlog,
tevergeefs om nieuws over haar te bekomen. Noch Daisy, noch de andere Costa Ricaanse
studenten werden op tijd teruggestuurd naar Parijs door de consul generaal van
Costa Rica in Frankrijk, Luis Dobles Segreda. Die had wel zijn gezin al naar
veiliger oorden kunnen loodsen. De markies Manuel Maria Peralta was er in
1914 wel in geslaagd om alle Costa
Ricanen in Parijs te kunnen concentreren bij aanvang van de Eerste
Wereldoorlog.
In 1941 wou Daisy terugkeren naar haar geboorteland
maar dat was makkelijker gezegd dan gedaan. De Duitse verovering van Europa
zorgde er immers voor dat de laatste vrije havens zich in Portugal bevonden.
Dat betekende dat men, om die te bereiken, een tocht van bijna tweeduizend
kilometer diende te ondernemen, dwars door Frankrijk, over de Pyreneeën en via
Spanje tot in Portugal. Voortdurend was er de angst op arrestatie door de
gendarmes van maarschalk Philippe Pétain, het hoofd van het met de Nazi’s
collaborerende Franse Vichy-regime, de “Feldpolizei” (een Duitse militaire
politiedienst) of de Spaanse “Guardia Civil” (Rijkswacht). Alhoewel Spanje neutraal was tijdens de
Tweede Wereldoorlog, sloot het toch vele vluchtelingen op in
concentratiekampen.
Om de vluchtelingen te helpen werden onder andere
door het Belgische verzet ontsnappingsnetwerken gecreëerd waarvan de
Komeet-lijn de bekendste was. Er is geen enkele informatie beschikbaar over
welke route of ontsnappingslijn Daisy Fallas zou kunnen gebruikt hebben. De
kans is klein dat dit de Komeet-lijn was omdat die zich voornamelijk
concentreerde op de repatriëring van Engelse piloten en militairen. Het behoort
wel tot de mogelijkheden dat Daisy de oprichtster van deze lijn, Andrée (Dédée)
de Jongh, ontmoet heeft, vermits zij toen beiden als verpleegster werkzaam
waren in Brussel bij het Rode Kruis.
Volgens Agustín (haar jongere broer) bleef Daisy
proberen terug te keren naar Costa Rica, maar elke keer dat ze de Franse grens
bereikte, werd ze terug gestuurd. Je moest immers over de juiste documenten
beschikken om de verschillende grenscontroles te kunnen passeren. Uiteindelijk
slaagde zij erin Frankrijk, Spanje en Portugal over land te doorkruisen (deels
per trein, deels te voet). In Lissabon
werd Daisy opgevangen door haar nicht Yvonne Fallas Van Dyck die gehuwd was met
de consul generaal voor Costa Rica in Portugal, de Belg Clément Dumoulin. De
tocht had veel van haar gezondheid gevergd en ze verbleef dan ook bij haar
nicht een maand lang om terug op krachten te komen.
Door de steun van de regering van president
Calderón Guardia, die 1400 US dollar vrijmaakte om vier kaartjes aan te kopen
voor een reis van Lissabon naar New York met een schip van de “American Export
Lines”, geraakten naast Daisy nog drie andere landgenoten van haar in de
Verenigde Staten. Naast de
beursstudenten Rodrigo Gomez en Carlos Gamboa ook nog Lola Castegnaro (een
pianiste en componiste die tijdens het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in
Parijs aan het concerteren was). Sommige bronnen vermelden dat Daisy Fallas in
Lissabon zou uitgewisseld zijn voor krijgs-gevangenen uit de As-landen maar
daarover hebben we geen bevestiging terug gevonden.
Doña Solange Zelaya de
Villegas (foto : La Prensa Libre)
Daisy arriveerde op woensdag 24 september 1941 in
New York, een voor haar onbekende stad. Gelukkig werd ze daar opgevangen door haar
landgenote Solange Zelaya Adam, gehuwd met ingenieur Miguel Villegas Granados die
een belangrijke positie bekleedde bij de New Yorkse spoorwegen. Een jaar lang bezocht Daisy de belangrijkste
ziekenhuizen en gezondheidscentra van de
Verenigde Staten, en voornamelijk kinderklinieken, om wetenschappelijke
informatie te verzamelen en nog meer ervaring op te doen. Aan boord van het
stoomschip “Jamaica” arriveerde Daisy dan, na meer dan dertien jaar, in juni
1942 opnieuw in haar geboorteland.
Van de “Escuala de Medicina Tropical” in San Juan,
Puerto Rico, die meer bekendheid wilde verwerven in Centraal- en Zuid-Amerika, kreeg ze een beurs om tropische mycologie te
studeren. Ze moest echter vroegtijdig
terugkeren naar Costa Rica om daar behandeld te worden voor kanker. Daarna
zette zij de postoperatieve behandeling verder in het “Memorial Hospital” in de
Verenigde Staten. In 1948 werd een longmetastase vastgesteld die haar
uiteindelijk fataal zou worden. Daisy
Fallas Bolaños overleed in San José op 15 januari 1949.
Fuentes/Bronnen :
Las
Médicas en la historia de la salud de Costa Rica, Lilly Edgerton, AMECOR, 2002
130
Médicos y Cirujanos en Costa Rica, Percy Kenneth Rodríguez Argüello, Colegio de
Médicos y Cirujanos de Costa Rica, 2010
Doctora Daisy Fallas
Bolaños, Revista Costarricense no. 515, 28-06-1942
Report of the
Director, For the Year Ending 30 June 1944, University of Puerto Rico and
Columbia University
Belgen op de vlucht: Portugal tijdens de Tweede Wereldoorlog, Kobe De
Geyter, Universiteit Gent, 2018-2019
Passage Pyreneeën – Een vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen
tijdens de Tweede Wereldoorlog, Sarah De Vlam, Vrijdag, 2020
Artículos de los
periódicos / Artikels uit de kranten Diario de Costa Rica, La Tribuna, La
Prensa Libre, El Sol
https://www.belgiumwwii.be
https://www.familysearch.org
